Ka Rukom Im Bakoit Bakhiah

Ki nongiit bniah kiba mynta ki la ialeh shitom ban da thoh ia kata ka jingshisha kaba ka Baibl ka la pynskhem: ba ki briew ki long kiba iathain lang kum kawei. Ia kaei kaba ngi ju pyniakhlad kum ka met, ka bor pyrkhat, bad ka bynta ba kynja mynsiem jong u briew ki long da 'shisha ki bym lah ban pyniakhlad bad ki iathain lang. Ka jinglong bakynja mynsiem ka don ka jingktah halor ka jinglong ka met, bad ka met ia ka mynsiem. Ngi long u briew uba shitylli.

Ki riewstad saian ki la shem ha ka jingiit bniah jong ki ba u briew uba kmen uba rkhie u pynmih ki jingkylla kiba lah ban da thew ha ka bor iada jong ka met. Phi lah ban iarap ia ka met jong phi ban ialeh pyrshah ia ki jingpang kham bha da kaba ialeh ban long uba suk bakmen.' Kine ki jingiit ki pyni haduh katno ka jingmut bad ka met ki iatrei lang.

Da ki bun hajar snem mynshwa ka ktien U Blei ka la kdew ia kane ka jingiasoh ba kyrshan ia ka jingim hapdeng ka jingmut bad ka met kaba dang shu pdiang dang shen sha ka jinghikai ka koit ka khiah.

"Ka dohnud ka bakmen ka long kum ka dawai ka babha; hynrei ka mynsiem kaba lwet ka pyntyrkhong ia ki shyieng." Proberb 17:22.

Kat kum u Apostol Ioannis, ka don ka jingiadei kaba jan haduh katno ka met bad ka jingmut sha ka jinglong ba kynja mynsiem jong ngi?

"Ko hep baieit, nga duwai ba ha kiei kiei baroh men roi bad men khiah khran, kat kumba ka roi ka mynsiem jong me." 3 Ioannis 2.

U Nongthaw jong ngi U kwah ia ngi ban don "ka met bakoit bakhiah." Ka ktien jong U Blei ka long kum ka um pohliew jong ka jingkoit jingkhiah, kumjuh ruh ia ka jingim bymjukut.

Namar ba ka jingkhiah jong ka bor pyrkhat bad ka mynsiem ka iaid lang, u Paul u kren ia kane ka jingkyntu:

"Namar kata lada phi bam ne lada phi dih, ne lada phi leh ei ei ruh, to leh phi ia kiei kiei baroh ia kaban pyndon burom ia U Blei." I Korinth 10:31.

Ka gospel ka kynthup ia ka jingpynthymmai ia ka met bad ia ka mynsiem. Ka rukom im bakoit bakhiah ka iarap ia ngi ban long ki Khristan bashait bakhlain bad bakmen.

Hangne ki don phra tylli ki nongrim kiba ngi dei ban bud lada ngi kwah ban im ka jingim bakham koit kham khlain bad bapynmih jingmyntoi:

1. KA LYER KHUID

Ka lyer bakhuid bad thymmai ka long kaba donkam ia ka jingkoit jingkhiah. Mynsngi ne mynmiet haba iohthiah, ka jingrung bad jingmih ka lyer bakhuid ha ki ing ba ngi sah bad ha ki ophis ba ngi trei ki pynthikna ia ka oxygen (ka lyer khuid) ban don ha ka snam sha man la ki bynta jong ka met. Kaba ring bad pynhiar mynsiem bha ha ka por step da kaba iaid kai ka dei ka rukom babha eh ban pynioh oxygen ia ka met jong ngi.

Kata ka pyni ba ka lyer ba ngi ring mynsiem ka long kaba donkam shibun. Sumar ban ym ring mynsiem ia ka tdem ka jynjaw ne ka lyer kaba kit ia ki khniang jingpang na ki jaka kiba rieh. Ka tdem ka pyntngit bad pynjakhlia ia ka lyer bad ka dei kawei na ki nongpyniap ka bakhraw mynta ki por. Ka jingiit bniah jong ki saiantis ka la pynskhem ia ka jingiadei hapdeng u duma bad ka jingpang bam pong, ka kansar ki tor, bad ka jingpang klongsnam. Ka jingshah khum ka met ha ka bih nicotine badon ha u sikret ka pynlong ia ka dihsikret kawei na ki jingmlien ba eh tam ban kein noh. Kat u snem 2020 ka jingdih sikret kan pyniap 12 millian shi snem lada kane ka jingdih ka iai bteng.

2. KA JINGSHAI SNGI

"Ki jingmyntoi jong ka jingshai sngi ki don shibun: "1. Khatsan haduh laiphew minit ban shong ne ieng ha ka jingshai sngi lada ha ka por mynstep ne janmiet ka iarap ia ka met ban shna Vitamin D, ka jingbam badonkam ia ka met lane ban shna ia ki cell baim ha ka sniehdoh. Ka Vitamin D ka iarap ia ka snam ban pynmih kalcium bad ka phosphorus kiba tei bad pynbha ia ki shyieng.
"2. Ka jingshai sngi ka trei kum ka detol ne ka dawai kaba pyniap ia ki khniang jingpang.
"3. Ka sngi ka ai ia ka bor da kaba ki jingthung baroh ki lah ban pynkylla ia ka carbon dioxide bad ka um sha ka kynja shini. Khlem kane ka jingpynmih ki mrad bad ki briew kin shu iap thngan.
"4. Ka jingshai sngi ka iarap ruh ia u briew ban pyniadei bad ka jingtrei miet bad pynsting ia ka jingkhuslai kaba iadei bad ki sngi ki badum haba ka tlang ka la wan.

Ka kyntien jingmaham: Ka jingshai sngi ka lah ruh ban pynma: Kaba pynshah sngi slem than kan thang ia ka snieh doh, kan pynkhraw ia ka lad ban ioh ia ka jingpang kansar ka snieh doh, bad pynkloi ia ka jinglong tymmen, pynsniew ia ki khmat, bad pynlong ia ka jingpang khmat (cataracts)." Ia kine ki ktien ba la shim kylliang baroh la shim na ka Look and Live: A Guide to Health, ka lynnong ia ki rangbah, ka kwartar banyngkong 1993, Nampa, Idaho: Pacific Press Publishing Association). Shibun na kine ki jingthoh ha kane ka Guide kaba ym shym la pyni ruh la shim na kajuh ka jingthoh.

3. KA JINGJAHTHAIT

Ka met ka dei ban jahthait khnang ba kan ioh lad ban maramot ia lade. Ngi dei ban ioh por ban ialeh kai leh sngewbha ban pyllait ia ka jingsngew syier namar ka jingkit khlieh ia ka kam bad ka longing. Khlem ka jingjahthait, ki briew ki iakynduh ia ka jingtieng jingkyiuh bad ka jingbym sngewthikna, sngewdom. Kum kita ki jingsngew ki lah ban ialam sha ka jingpang kaban pynbor ia ngi ban thiah bad jah thait, ka jingjahthait ka bamut ka jingdonkam. Ym lah ban buh bujli da kawei pat na ka bynta ka jingiohthiah mynmiet.

Kaba pynkhlain biang ia ka bor ba kynja mynsiem man ka sngi ka long kaba donkam ia ka jingkoit jingkhiah ka met. Ka jingpuson ba man ka sngi jong u Khristan, kaba pule ia ka Baibl, bad duwai kan pynkhiah ia ka met bad ia ka mynsiem. Ngi donkam ban sangeh na ka jingtrei ruh, ka jingshongthait ba shisien shi taiew bad ki shuti kut snem.

4. KA JINGKILAN

Ka jingkilan ka long kaba donkam eh ia ka jingkoit ka met:
"1. Ka jingkilan ka iarap ban pynbiang ia ka jingiaid ryntih ka snam.
"2. Kaba kilan ka pynlong ia ka snam ban tuid sha ki bynta ka met baroh kawei, bad kata ka pynsyaid ia ki kti ki kjat.
"3. Ka jingkilan ka pyllait ia ka jingring jingtan ka met bad ki jingsngew ki jingpyrkhat, kata ka iarap ban sngewkham bha ia ka jingim. Ka kilan ka long kum ka dawai babha ia ka khuslai bad ka sngewsih.
"4. Ka jingkilan ka pynmih ia ka bor electric ha ka jabieng bad ki thied jabieng. Ka iarap ban kyntiew ia ka koit ka khiah bad ka pynkhih ia ka bor iada jong ka met. Haba ia ka met la ri da ka jingkilan ka badei, ka jingmut ka lah ban pyrkhat bha bad jylliew.
"5. Ka lah ban iarap ia ka rong jong ka snieh doh bad ri ha ka jinglong baitynnad.
"6. Ha ka jingkilan ka pynlong ia phi uba kham khlain, bad haba khlem leh kumta ka bor met bad por pyrkhat ki thait ki lwait.
"7. Ka iarap ia ka jabieng ban pynmih ia ka kynja jingsngew ba biang bad ba nangsan ha ka longbriew man briew bad pynkhraw ruh ia ka mynsiem iaishah slem."

Lada phim pat ju kilan, sdang noh mynta suki bad nang pynbun katba phi nang ioh bor bad lah ruh ban shah. Ka lah ruh ban long khambha ban da ia kren shwa bad u doctor shwa ban sdang. Ka thong jong phi ka long ban leh da ki jingkilan kaba iajan bad kaba shu iaid shi mail ha ka 15 minit haduh saw ne san sien ha ka shitaiew.

5. KA UM

Namar ba ka um ka long kaba donkam ia iwei pa iwei i bynta ha ka met, ngi dei ban dih shibun ka um.
"1. Ha ka jingkhia ka met ka don 70 na ka 100 ka um. . . .
"2. Ka met ka dawa ban don 6-8 klas ka um ha ka shi sngi ban pynlah ia ka ban trei kam ha ki bynta baroh jong ka met. Katto katne na kita ki jingtrei kam ka met ki long ka jingiaid bha ka snam sha ki bynta ka met baroh kawei, kaba bred noh ia kaba dei ban bred, kaba leit rah ia ka jingbam sha ka jaka bad kaba tylliat ia ka jingbam. . . .
"3. U riew paidbah u don 15 haduh 40 billion tylli ki bynta ha ka jabieng jong u. Iwei pa iwei na kito ki bynta ki long 70 haduh 85 na ka 100 da ka um. Da kaba dih um bha ban pynbiang ia ka jingdonkam kine ki bynta ka iarap ban ri ia phi uba kyndit bynriew bad ban pakhang ia ka khuslai ka sngewsih bad ka domriang.
"4. Ym dei tang ka um ba phi dih kaba donkam. Kaba sum da ka um kaba pyngngad man ka sngi ne plie da ka umkor ban hap kumba hap u slap, kata ka rukom sum ka pynbha ia ka jingiaid ka snam ha ka met baroh kawei, kumta ka pynshait bor ia ka met bad ia ka jingmut. Kaba sum ka pynkhuid ia ka tngit na ka snieh doh bad pynhiar ia ka jingkhluid met."

6. KA JINGBAM KABA DEI

Ha ka jingpynlong U Blei U la bthah ia u Adam bad ka Im ban bam ka jingbam kaba da ki soh ot, ki symbai, bad ki soh (Jen. 1:29). Hadien ba u Adam bad ka Im ki la leh pop, la ai sa ia ki jhur ha ka jingbam u briew (Jen. 3:18). Hadien ka jingshlei Um, U Nongthaw u la ai sa ia ka doh jong ki jingthaw ki bakhuid. (Jen. 7:2-3; 9:1-6).

Ka doh jong ki mrad ka don khlein bad ka kholesterol, kaba pynkhraw ia ka jingma ban don high blood preshor, kem pang kynsan, pang klong snam, ka kansar, jingpangshini, bad kiwei ki jingpang. Ha kine ki por ki doctor ki ong ia kito kiba bam doh ba kin bam tang ia ka doh kaba la shet bha bad ka dohkha bad ban bam tang teng khat.

Namar ba kito kiba bam da u jhur ki kham koit kham khlain bad kham im slem ruh, kiba bun ki riewstad ha ka liang ka bam ka dih ki pynshlur ia ngi ban pyrkhat ban phai biang sha ka jingbam ba U Blei U la ai ia u Adam bad ka Im ha kaba nyngkong.

Lada phi kwah ban sdang da ka jingbam jhur, pynthikna shwa ba phi sngewthuh kumno ban pynbeit ban ioh ia ka jingbam kaba biang (Balance diet) khlem ka doh. Bam san ne hynriew sien shi sngi da kiba bun jait ki soh, ki sohot, ki kynja symbai, bad ki shana ba bun jait bad ki jhur. Ki jhur jyrngam bad ki bastem, ryngkat bad ki soh jew, sohniamtra, ki long kiba donkam eh. Pyndon kam da u ata, bad pyndonkam da u khawsaw ha ka jaka u balieh. Dei ban buh bujli ia ka khlein mrad ba ju bam (kum ka makhon, ka malai) da ka khlein jhur. Kitei ki jingbam ba la ong haneng ki la biang khlem ka doh lada phi pyndonkam bad ki jingmih na ka dud.

Kito kiba jied ban bam doh kum ka shibynta na ka jingbam jong ki, ki dei ban bam tang ia ka doh jong ki mrad ba ka Baibl ka kdew kum ki mrad "bakhuid", kiba bit ia ki briew ban bam. Mynba U Blei U la shah ia ki briew ban bam ia ka doh ki mrad hadien ka jingshlei um (Jenesis 7:2,3; Lebitikos 11:47). U da iathuh kino ki mrad bakhuid bad kino ki bymkhuid bad bymbit ban bam.

Pule Lebitikos 11 bad Deuteronomi 14 ia ka ki sim bad ki mrad, bad ki dohkha ba U Blei U la pyntip ba ym dei ban bam. Kat kum kine ki lynnong, ki mrad bakhuid kat kum kine ki lynnong, ki mrad bakhuid ki dei kiba pait khnap bad kiba ktha arsien ia ka jingbam. Ki dohkha bakhuid ki dei ban don ki snep bad ki shnet. Ia ki kynja sim ba bam lalot la adong ba ym bit bam.

Hapdeng ki mrad bymkhuid, ka sniang khamtam la pynrem (Deut. 14:8). La shem na ki babun ki met briew kiba la eksamin kiba dap da ki wieh. Ia kine ki wieh barit la pynpoi sha ka met ki briew da kaba ki bam ia ka doh jong ki mrad kiba don wieh. Ka jingiit bniah jong ki saiantis kaba mynta ki la nang pynpaw shuh shuh balei U Blei U pynbna ba kine ki mrad ki long ki bym khuid. Kawei na ki daw ka dei namar badon ka jingpang, kum kita ki wieh (trichina) ha ka dohsniang. Kawei pat kadaw ka lah ban long ka jingpynjot bashyrkhei jong ka khlein ha ka kor tylliat jingbam jong ka met briew.

7. KIAR NA KIEI KIEI KIBA PYNMYNSAW

Ka jingmaham aiu ka Baibl ka ai shaphang ka dih kiad?

"Ka wain ka long ka nongrkhie bein bad ka kiad ka long ka nongiamai; bad uba bakla da ki um long uba stad." Proberb 20:1.

"Lymne kiba tuh, lymne kiba kwah lalot, lymne ki babuaid, lymne kiba kren bein, lymne kiba khwan tam eh kin ym ioh kein ia ka hima U Blei." I Korinth 6:10.

Ka kiad ka ktah ia kine ki bynta jong ka met:
"1. Ia ka bor iada jong ka met __ ka kiad ka pynduna ia ki bynta basaw kiba pynkhlain ia ka met ban ialeh pyrshah ia ki khniang jingpang, kumta la nang pynkhraw ia ka jingma ban ioh pang pneumonia, ka T.B., ka jingpang u dohnud, bad ki kansar ba bun jait.
"2. Ka jingtrei kam u klong snam __ kaba dih ia ka kiad wat tang shisien ne arsien shi sngi, ka pynkhraw ia ka jingma ban hap khun, kha iap, bad kaba kha khlem dap bnai.
"3. Ka jingiaid jong ka snam __ kaba dih kiad ka pynkhraw ia ka jingma jong ka pang klong snam, ka pynduna ia ka shini ha ka snam, bad ka pynkiew ia ka khlein ha ka snam bad ka pynduna ka jingtuid ka snam, kumta ka shitom ia ka snam ban tuid sha ki bynta ka met baroh.
"4. Ka kor tylliat jingbam __ ka kiad ka pyndait buid ia ka kpoh, da kata la pynlong ia ka jingmih snam ha ki snier. . . . Ka jingmlien dih kiad ka pynmih ia ka jingma jong kaba bun khlein ha u dohnud, kaba pynkhluid bad kaba pynpyut ia u dohnud."
Ka kiad ka kitkhlieh ia ki ba bun ki jingpyniap hi ia lade, ki aksiden kali, kaba lehbein ia ki khynnah, bad ka jingiashoh iamai ha ing hasem.

8. KABA SHANIAH HA KA BOR BLEI

Ia u briew uba la bud dien da ka jingtieng bad ka jingsngew kit pop un shem jingeh ban ioh jingmyntoi na kine ki jingleh jingkilan kiba ngi dang shu dep iathuh. Hynrei kito kiba don ka jingngeit ha U Blei kin iohmad ia ka jingkmen jingsngewbha ha kaba kut:

"To iaroh ia U TRAI, ko mynsiem jong nga, bad wat klet ia ki jinglehbha jong U baroh; uba map ia ki jingleh bymman jong pha baroh; uba pynim ia ka jingim jong pha na ka jingjot." Salm 103:2-4.

U Dabid Larson, u dei u nongbthah u nongaibuit ia ka National Institute of Mental Health ha United States, u la iit bniah shibun ha ka jingiadei hapdeng ka niam bad ka jingkoit jingkhiah. Kata ka jingiit bniah jong u ka la pyni ia ka jingiasoh ba beit hapdeng ka jingaiti u Khristan bad ka koit ka khiah. U la lyngngoh ban shem: ba kito kiba leit jingiaseng ki im kham slem ban ia kito kiba khlem leit. Ki nongleit jingiaseng ki don tang khyndiat kiba ioh heart attack (kem pang kyndit) kaba pyneh ia ki thied snam, bad ka high blood preshor (B.P.) bad kiwei kiwei ki jingpang. Kito kiba don jingngeit ha U Blei ki im ka jingim kaba pynmih jingmyntoi namar ba ym shym la khniot eh ia ki da ki jingkhuslai ba bunjait, ban shah khum ha ka dih kiad, ban shah set kum uba leh shi leh, lane uba ngat ha ka jingshong kurim ka bym don jingsuk. Kaba shaniah ha ka bor Blei ka dei ka nongrim ba kongsan jong ka jingim basuk bakmen bad bakoit bakhiah.

La iit bniah ia ki 50,000 ngut ki Seventh-day Adventists ha California, haduh 30 snem. Ka jingmih ka pyni ba ki shynrang Adventist ki im 8.9 snem palat bad ki kynthei 7.5 snem palat ban ia ki riew paidbah nongshong shnong. Kine ki nong iit bniah ki la shem ia kajuh ka jingmih na ki Adventist ha Holland, Norway, bad Poland. Ki nong iit bniah ki iathuh ia ka daw jong ka jingim slem ki Adventist namar ka jingbud jong ki ia phra tylli ki jinghikai ia ka koit ka khiah kumba la iathuh lyngkot ha kane ka Guide. Kito kiba bud ia kine ki jinghikai ym tang ba ki im kham slem, hynrei ka jingim kaba kham bha shibun.

Kaba pyniadei ia ki ain jong ka Baibl sha ka jingim jong ngi ka pyni shisha ia ka jingiapher ha kiei kiei baroh ki kam bashisha, ka da pynpaw ia ka sakhi kaba biang ba ka jingngeit Khristan ka dei kaba bha tam bad kaba sngewshong nia eh ha ka pyrthei baroh kawei. Ka pynkylla ia ki jingim ki briew __ ka jingpyrkhat jong ki bad ki jingleh jong ki __ bad ka pynlong ia ka rukom im kaba thymmai.

Namar ka jingiadei kaba jan hapdeng ka jingmut, ka met, bad ka mynsiem, ki Khristan kiba im da ka ktien U Blei kin kwah ban bud ia ka rukom im kaba koit bakhiah katba ki pynkhreh ia ka jingwan arsien U Jisu (I Ioannis 3:1-3). U Khrist U kwah ia ngi ym tang ba ngin long kiba la kloi ban iashem bad U ynda un wan, U kwah ruh ia ngi ban pynbha ia ka jingim kaba mynta. Ngi lah ban iatrei lem bad u da kaba bud ia ki jinghikai bashong tynrai jong ka jingkoit jingkhiah.

U Jisu U la kular ban pyllait ia ngi na kawei pa kawei ka jingmlien ba pynjot pynsniew da "ka bor jong U kaba trei ha ngi" (Eph. 3:20). Lada phi pyrshang ban jop ia ka jingmlien basniew jongno jongno kum kaba dihsikret dih kiad, ka jingkut jingmut babha tam jong phi bunsien ka kylla long kum u tyllai shyiap. Hynrei da kaba pdiang ia ka bor U Blei "kaba trei hapoh jong phi." U Blei U lah ban ai bor ia phi ban jop. Ka ktien U Blei ka kular: "Nga lah ban leh ia kiei kiei baroh lyngba U Khrist uba pynshait bor ia nga." (Philippi 4:13).